સંસદનો પ્રશ્ન: દેશમાં વધતા જતા ઈ-કચરાનું સંચાલન

(જી.એન.એસ) તા. 13

છેલ્લા વર્ષોમાં ઈ-કચરાનું ઉત્પાદન વધ્યું છે અને ગ્રાહકો દ્વારા વિદ્યુત અને ઇલેક્ટ્રોનિક ઉપકરણો (EEE)ના વધતા ઉપયોગને કારણે તે દિવસેને દિવસે વધી રહ્યું છે. ઈ-કચરાનું ઉત્પાદન આર્થિક વિકાસ અને તકનીકી પ્રગતિનું સીધું પરિણામ છે.

મંત્રાલયે નવેમ્બર, 2022માં ઈ-કચરા (વ્યવસ્થાપન) નિયમો, 2016માં વ્યાપક સુધારો કર્યો છે અને ઈ-કચરા (વ્યવસ્થાપન) નિયમો, 2022ને સૂચિત કર્યા છે અને તે 1 એપ્રિલ, 2023થી અમલમાં છે. ઉપરોક્ત નિયમોનો ઉદ્દેશ્ય એ સુનિશ્ચિત કરવા માટે જરૂરી તમામ પગલાં લેવાનો છે કે ઈ-કચરાનું સંચાલન એવી રીતે થાય કે જે આવા ઈ-કચરાથી થતી કોઈપણ પ્રતિકૂળ અસરો સામે આરોગ્ય અને પર્યાવરણનું રક્ષણ કરે.

આ નવા નિયમોનો હેતુ પર્યાવરણીય રીતે યોગ્ય રીતે ઈ-કચરાના સંચાલનનો છે અને ઈ-કચરાના રિસાયક્લિંગ માટે એક સુધારેલ વિસ્તૃત ઉત્પાદક જવાબદારી (EPR) શાસન લાગુ કરવાનો છે. જેમાં તમામ ઉત્પાદકો, ઉત્પાદકો, નવીનીકરણકર્તા અને રિસાયકલરને કેન્દ્રીય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (CPCB) દ્વારા વિકસિત પોર્ટલ પર નોંધણી કરાવવાની જરૂર છે.

નવી જોગવાઈઓ અનૌપચારિક ક્ષેત્રને વ્યવસાય કરવા માટે ઔપચારિક ક્ષેત્રમાં સુવિધા અને ચેનલાઇઝેશન આપશે અને પર્યાવરણીય રીતે સારી રીતે ઈ-કચરાના રિસાયક્લિંગની ખાતરી કરશે. પર્યાવરણીય વળતર અને ચકાસણી અને ઓડિટ માટેની જોગવાઈઓ પણ રજૂ કરવામાં આવી છે. આ નિયમો EPR શાસન અને ઈ-કચરાના વૈજ્ઞાનિક રિસાયક્લિંગ/નિકાલ દ્વારા પરિપત્ર અર્થતંત્રને પણ પ્રોત્સાહન આપે છે.

હાલમાં CPCB સાથે 322 રિસાયકલર્સ અને 72 રિસાયકલર્સ નોંધાયેલા છે. જે ઉત્પન્ન થયેલા ઈ-કચરાના રિસાયક્લિંગ/નવીનીકરણ માટેની સેવાઓ પૂરી પાડે છે. 09.02.2025ના રોજ 322 નોંધાયેલા રિસાયકલર્સની પ્રક્રિયા ક્ષમતા વાર્ષિક 22,08,918.064 મેટ્રિક ટન છે અને 72 નોંધાયેલા રિફર્બિશર્સની પ્રક્રિયા ક્ષમતા વાર્ષિક 92,042.18 મેટ્રિક ટન છે. વધુમાં, CPCB એ ઇ-વેસ્ટ નિયમોના અસરકારક સંચાલન માટે નીચેના પગલાં લીધાં છે:

i. CPCB દ્વારા એક ઓનલાઈન EPR ઇ-વેસ્ટ પોર્ટલ વિકસાવવામાં આવ્યું છે જ્યાં ઇ-વેસ્ટના ઉત્પાદકો, ઉત્પાદકો, રિસાયકલર્સ અને રિફર્બિશર્સ જેવી સંસ્થાઓએ નોંધણી કરાવવી જરૂરી છે.

ii. CPCB એ ઇ-વેસ્ટના વૈજ્ઞાનિક અને પર્યાવરણીય રીતે યોગ્ય વ્યવસ્થાપન માટે માર્ગદર્શિકા વિકસાવી છે. માર્ગદર્શિકામાં ઇ-વેસ્ટના પર્યાવરણીય રીતે યોગ્ય રીતે રિસાયક્લિંગ માટે જરૂરી મશીનરી અને પ્રદૂષણ નિયંત્રણ ઉપકરણોના સંદર્ભમાં પ્રક્રિયાઓ અને સુવિધાઓની વિગતો આપવામાં આવી છે.

iii. ઈ-વેસ્ટ (મેનેજમેન્ટ) નિયમો, 2022ના અમલીકરણ માટે એક કાર્ય યોજના અમલમાં છે અને તે તમામ રાજ્ય પ્રદૂષણ નિયંત્રણ બોર્ડ (SPCBs)/પ્રદૂષણ નિયંત્રણ સમિતિઓ (PCCs) દ્વારા તેમના સંબંધિત રાજ્યો/કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોમાં લાગુ કરવામાં આવી રહી છે. SPCBs/PCCs ત્રિમાસિક પ્રગતિ અહેવાલ સબમિટ કરી રહ્યા છે. કાર્ય યોજનામાં અનૌપચારિક ઈ-વેસ્ટ પ્રવૃત્તિઓ તપાસવા માટે કાર્ય બિંદુ છે અને SPCBs/PCCs ને અનૌપચારિક ઈ-વેસ્ટ પ્રવૃત્તિઓ તપાસવા માટે નિયમિત ઝુંબેશ ચલાવવા કહેવામાં આવ્યું છે.

iv. ઈ-વેસ્ટ (મેનેજમેન્ટ) નિયમો, 2022ના નિયમ 10(1) હેઠળ, રાજ્ય સરકારને હાલના અને આગામી ઔદ્યોગિક પાર્ક, એસ્ટેટ અને ઔદ્યોગિક ક્લસ્ટરોમાં ઈ-વેસ્ટ ડિસમલિંગ અને રિસાયક્લિંગ માટે ઔદ્યોગિક જગ્યા અથવા શેડનું ચિહ્નિત કરવું અથવા ફાળવણી સુનિશ્ચિત કરવાની જવાબદારી સોંપવામાં આવી છે.

v. ઈ-વેસ્ટ (મેનેજમેન્ટ) નિયમો, 2022ના અસરકારક અમલીકરણ માટે CPCB એ SPCBs/PCCs ને નીચે મુજબના નિર્દેશો જારી કર્યા:

a. અનૌપચારિક ઈ-કચરાની પ્રવૃત્તિઓ તપાસવા, ઈ-કચરાના અધિકૃત ડિસમન્ટલર્સ/રિસાયકલર્સની ચકાસણી કરવા અને જન જાગૃતિ માટે ઝુંબેશ ચલાવવા અંગે પાણી (પ્રદૂષણ નિવારણ અને નિયંત્રણ) અધિનિયમ, 1974 અને વાયુ (પ્રદૂષણ નિવારણ અને નિયંત્રણ) અધિનિયમ, 1981ની કલમ 18 (1) (બી) હેઠળ 06.09.2022ના રોજના નિર્દેશો.

b. પર્યાવરણ (સંરક્ષણ) અધિનિયમ, 1986ની કલમ 5 હેઠળ ઓનલાઈન ઈ-કચરો EPR પોર્ટલ પર ઉત્પાદકો, ઉત્પાદકો, રિસાયકલર્સ અને રિફર્બિશર્સની નોંધણી અંગે 30.01.2024ના રોજના નિર્દેશો.

c. નાણાકીય વર્ષ 2023-24 માટે ઉત્પાદકોની EPR જવાબદારીઓની પરિપૂર્ણતા માટે ઈ-કચરાના રિસાયકલર્સ દ્વારા EPR પ્રમાણપત્રો બનાવવા માટે પર્યાવરણ (સંરક્ષણ) અધિનિયમ, 1986ની કલમ 5 હેઠળ 14.02.2024ના રોજના નિર્દેશો.

આ માહિતી કેન્દ્રીય પર્યાવરણ, વન અને આબોહવા પરિવર્તન રાજ્યમંત્રી શ્રી કીર્તિ વર્ધન સિંહે આજે રાજ્યસભામાં એક પ્રશ્નના લેખિત જવાબમાં આપી હતી.