વિદેશ મંત્રી એસ. જયશંકર અને વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી વચ્ચેના જબરદસ્ત સહયોગને કારણે આપણે ભારતીયોને વૈશ્વિક મંચ પર એક અદ્ભુત સિમ્ફની જોવા મળે છે

(જી.એન.એસ),તા.૦૨

નવી દિલ્હી

હાલમાં વિશ્વમાં ભારત વિશે જે વાતોની ચર્ચા થાય છે તેમાં ભારતની વિદેશ નીતિમાં આમૂલ પરિવર્તન આવે છે. વિદેશ મંત્રી એસ. જયશંકર અને વડાપ્રધાન નરેન્દ્ર મોદી વચ્ચેના જબરદસ્ત સહયોગને કારણે આપણે ભારતીયોને વૈશ્વિક મંચ પર એક અદ્ભુત સિમ્ફની જોવા મળે છે. જો પીએમએ જયશંકરને રાજદ્વારી નિર્ણયો લેવાની સ્વતંત્રતા આપી છે, તો જયશંકર પણ લૂઝ બોલ પર ફ્રી-હિટ કરવાનું ચૂકતા નથી. તેણે ઘણી વખત આવા કઠિન નિર્ણયો લીધા છે અને ખિલાફતનો વિરોધ કરનારા દેશોને કડક સલાહ પણ આપી છે. એસ જયશંકર હવે એવા બીજા ભારતીય નેતા છે જેમના શબ્દોની સ્થાનિક તેમજ વિદેશી મીડિયા આતુરતાથી રાહ જોઈ રહ્યા છે અને આ માટે કારણો પણ છે. જોકે, એ જ વિદેશ નીતિની હજુ પણ કસોટી થઈ રહી છે. પાડોશમાં પાકિસ્તાન પણ ઓછું નહોતું, અહીં બાંગ્લાદેશ પણ સંપૂર્ણપણે જેહાદી બળોના હાથમાં રમી રહ્યું છે. ઓગસ્ટમાં જ્યારે ચૂંટાયેલી સરકારને હટાવીને વચગાળાની સરકારની રચના કરવામાં આવી ત્યારે ત્યાં હિંદુ નરસંહારને વધુ વેગ મળ્યો છે અને દરેકને ભારત તરફથી યોગ્ય પ્રતિસાદની અપેક્ષા છે, જે ભારતે આપ્યો છે. બીજી તરફ કેનેડા અટકતું નથી અને ભારતીય રાજદ્વારીઓની જાસૂસી કરી રહ્યું છે. આ બંને દેશો દેખીતી રીતે જ ભારતની ઊંઘમાં ખલેલ પહોંચાડી રહ્યા છે.

ભારતના વિદેશ મંત્રીની કાર્યક્ષમતાનો ઈતિહાસ જોઈએ તો ચિંતા કરવાની જરૂર નથી. તે દરેક દેશને સમય પ્રમાણે જરૂરી ડોઝ પણ આપી રહ્યો છે. તે યુરોપમાં બેસીને યુરોપને અરીસો બતાવે છે (જ્યારે તેણે કહ્યું હતું કે યુરોપની સમસ્યા એ સમગ્ર વિશ્વની સમસ્યા છે તે વિચારવાનું બંધ કરવું જોઈએ) અથવા તાજેતરમાં પાકિસ્તાનને તેની મર્યાદા અને સ્થિતિ જણાવવી, જયશંકર શ્રેષ્ઠ રમત રમી રહ્યા છે . તાજેતરમાં જ્યારે તેણે પાકિસ્તાનને લઈને નિવેદન આપ્યું હતું કે પાકિસ્તાન સાથે વાતચીતનો સમય પૂરો થઈ ગયો છે ત્યારે તેમના નિવેદનના અનેક અર્થ અને સંદર્ભો શોધવામાં આવ્યા હતા. લોકો ભૂલી ગયા કે જયશંકર જમ્મુ-કાશ્મીરની સ્થિતિ અને તાજેતરની ચૂંટણીઓ વિશે વાત કરી રહ્યા હતા. જમ્મુ-કાશ્મીરમાંથી કલમ 370 હટાવવામાં આવી ત્યારે જે કામ કરવાનું હતું તે થઈ ગયું છે. કલમ 370નું કામ પૂરું થઈ ગયું છે, જે રીતે પાકિસ્તાન સાથે વાતચીતનો સમય પૂરો થઈ ગયો છે. એ જ રીતે કેનેડાને પણ ભારત દ્વારા ઘણી વખત ઠપકો આપવામાં આવ્યો છે, જ્યારે કેનેડાની સરકારે તેની જ પોલીસ અને ગુપ્તચર એજન્સીઓના આરોપોને ગુનાહિત અને પાયાવિહોણા ગણાવ્યા હતા. (કેનેડાએ નિજ્જરની હત્યા અંગેની માહિતી અને કાવતરાના મામલે પીએમ મોદીથી લઈને ગૃહમંત્રી શાહ સુધી તમામને ફસાવ્યા હતા.) વિશ્વભરમાં જેની ચર્ચા થાય છે તેવા નેતાઓમાં એસ જયશંકરનું પણ સ્થાન છે. 2014માં કેન્દ્રમાં ભાજપની આગેવાની હેઠળની એનડીએ સરકાર બની ત્યારથી ભારતની વિદેશ નીતિ પ્રતિક્રિયાશીલ, શાંત અને નિર્દોષ બનવાને બદલે આક્રમક, ક્રિયાલક્ષી અને ધારદાર બની છે. જ્યાં પહેલા આપણે કોઈપણ મુદ્દા પર મોટા દેશોનું વલણ જોતા હતા અને પછી જ સરકાર તેનો જવાબ નક્કી કરતી હતી, હવે ભારત પોતાની નીતિ પોતાના હિતો મુજબ નક્કી કરે છે. વિશ્વના મોટા ભાગના દેશોને આ નીતિ ગમે છે, તે કેટલાક ચૌધરીઓને પણ નારાજ કરે છે, જેમાં અમેરિકા અને ચીન અગ્રણી છે.

જો કે, ભારતની વિદેશ નીતિ ખૂબ આક્રમક રીતે બદલાઈ નથી અને મોટાભાગે નહેરુવાદી નીતિઓનું પાલન કરવામાં આવી રહ્યું છે. એક મોટો બદલાવ જે આવ્યો છે તે એ છે કે ભારત પોતાની રીતે, પોતાના માટે, પોતાના હિતમાં નિર્ણયો લે છે. હવે ભારત ન તો કોઈ જૂથનું સભ્ય બને છે અને ન તો કોઈને જોડવાનો ઈન્કાર કરે છે. તાજેતરના બે યુદ્ધોનું ઉદાહરણ આપણી સામે છે. રશિયા અને યુક્રેન બંને તરફ ભારતનો ન તો કોઈ ઝુકાવ છે કે ન તો કોઈ અણગમો. વૈશ્વિક રાજકારણમાં સંતુલનની આ રમત શ્રેષ્ઠ જાદુગરો માટે પણ મુશ્કેલ છે, પરંતુ મોદી અને તેમની ટીમ તેને ખૂબ જ સરળતાથી રમી રહ્યા છે. ઈઝરાયેલ અને હમાસને લઈને ભારતનું વૈશ્વિક વિઝન અને નીતિ પણ એકદમ સ્પષ્ટ છે. ભારત દ્વિ-રાષ્ટ્ર સિદ્ધાંત દ્વારા મધ્ય પૂર્વની સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવા માંગે છે, પરંતુ તે હમાસની કાર્યવાહીને પણ સમર્થન આપતું નથી. ઑક્ટોબર 2023 માં હમાસે ઇઝરાયેલ પર જે ભયંકર હુમલો કર્યો હતો તેનો ક્યાંયથી બચાવ કરી શકાતો નથી. ભારતે પણ એવું જ કર્યું, જો કે તે ઈઝરાયેલ-અમેરિકાની તરફેણ કરી રહ્યું છે અને નહેરુવાદી વિદેશ નીતિમાં ફેરફાર કરી રહ્યું છે તેવું પણ કહેવાતું હતું. જોકે, મોદીની આગેવાની હેઠળની સરકારે પોતાની વિદેશ નીતિને પોતાની રીતે ચલાવી હતી અને બંને પક્ષો સાથે સંતુલન જાળવી રાખ્યું હતું. આખું યુરોપ સળગી રહ્યું છે ત્યારે અમેરિકા પ્રમુખપદની ચૂંટણીના પરિણામો અને તેમાંથી ઉદ્ભવતા સંજોગોની ચિંતામાં વ્યસ્ત છે અને આપણા પડોશના લગભગ તમામ દેશો આગની લપેટમાં છે ત્યારે જાણે ભારતની વિદેશ નીતિની કસોટી થઈ રહી છે. .

એસ જયશંકરનું માનવું છે કે વિશ્વના કોઈ દેશે ભારત જેટલું ગુમાવ્યું નથી. તેમણે એકવાર EU ફોરમમાં કહ્યું હતું કે યુરોપને એ ભ્રમણામાંથી બહાર નીકળવું પડશે કે વિશ્વની સમસ્યા યુરોપની સમસ્યા છે અને ભારતે વિવિધતા ધરાવતા લોકોને “જ્યારે તેણે તે વિવિધતાને મંજૂરી આપી છે, પ્રોત્સાહિત કરી છે, સુવિધા આપી છે, સ્વીકારી છે અને કાયમી બનાવી છે, યુરોપે હકીકતમાં તેના સમાજમાં ઘણી વિવિધતાઓ, અભિપ્રાયના તફાવતો અને બહુમતીવાદને દબાવી દીધો છે અથવા તેને ઓછો કર્યો છે.” તેમણે ચીનને સ્પષ્ટ શબ્દોમાં કહ્યું કે બંને દેશો વચ્ચેના સંબંધો સારા નથી અને તેના માટે ચીન જવાબદાર છે છે. તેમણે કહ્યું કે જ્યાં સુધી સરહદ પર સ્થિતિ સામાન્ય નહીં થાય ત્યાં સુધી તેની અસર અન્ય બાબતો પર પણ પડશે. તાજેતરમાં, જ્યારે વિદેશ પ્રધાન એસ જયશંકર 15-16 ઓક્ટોબરના રોજ SCO સમિટમાં ભાગ લેવા ગયા હતા, ત્યારે તેમણે ભારત-પાકિસ્તાન સંબંધો પર ચર્ચા કરી ન હતી. જો કે, તેણે કહ્યું હતું કે તે SCOના સારા સભ્ય તરીકે ત્યાં જઈ રહ્યો છે અને તે એક નમ્ર અને શિષ્ટ વ્યક્તિ હોવાથી તે તે મુજબ વર્તન કરશે. તેણે ખૂબ જ સારા મહેમાનની ભૂમિકા ભજવી અને પરત ફર્યા. સ્વાભાવિક રીતે જ તેમનું નિવેદન બિલાવલ ભુટ્ટો અને પાકિસ્તાન સરકાર પર ટોણો મારનાર છે, કારણ કે જ્યારે બિલાવલ ભારત આવ્યા ત્યારે તેમણે વિચિત્ર નિવેદનો કરીને અને અપ્રિય વાતો કરીને પોતાની મજાક ઉડાવી હતી. બાંગ્લાદેશમાં મોદી અને જયશંકરની ભૂમિકા મહત્વની છે કારણ કે હવે ઘણા દેશોના નેતાઓએ તેના પર ચિંતા વ્યક્ત કરી છે અને જો ભારત આમાં પાછળ રહેશે તો બહુમતી હિન્દુ વસ્તીના મનમાં મોદી સરકારનો સમય ઓછો રહેશે. તેવી જ રીતે કેનેડાના કિસ્સામાં ભલે સરકારે સંસદમાં નિવેદન આપ્યું હોય પરંતુ આ પ્રકારનું ટગ ઓફ વોર સામાન્ય લોકો માટે સારું નથી અને તેઓ તેમના વિદેશ મંત્રીના જાદુઈ શબ્દોની રાહ જોઈ રહ્યા છે.