પ્રથમ વાર ભારત રત્ન મેળવનાર વ્યક્તિ બિન ભારતીયને હતો

(જી.એન.એસ),તા.૨૧

સરહદી ગાંધી, સીમંત ગાંધી, સરહદ ગાંધી, બાદશાહ ખાન અને બાચા ખાન, આ બધા નામો અથવા બિરુદ એક જ વ્યક્તિને આપવામાં આવ્યા હતા, જેનું સાચું નામ ખાન અબ્દુલ ગફાર ખાન હતું. તેઓ ગાંધીવાદી વિચારોમાં માનતા હતા અને આ સાથે તેમણે ભારતની આઝાદીની લડાઈમાં ભાગ લીધો હતો. જ્યારે પાકિસ્તાનની રચનાની વાત આવી ત્યારે તેઓ વિરોધમાં ઉભા થયા. જો કે, જ્યારે દેશનું વિભાજન થયું ત્યારે તેમનું વડીલ વતન પાકિસ્તાન ગયું હતું. તેથી તે ત્યાં રહેવા લાગ્યા. છતાં પાકિસ્તાને તેને ક્યારેય પોતાના તરીકે સ્વીકાર્યો નહીં અને વર્ષો સુધી તેને જેલમાં કે નજરકેદમાં રાખ્યો. 20 જાન્યુઆરી, 1988 ના રોજ અટકાયતમાં તેમનું અવસાન થયું. તેમની પુણ્યતિથિ પર, ચાલો આપણે સીમંત ગાંધીની વાર્તા જાણીએ, જેમની નસોમાં ભારત તેમના અંતિમ દિવસો સુધી જીવંત હતું. બાદશાહ ખાનનો જન્મ 6 ફેબ્રુઆરી 1890 ના રોજ પેશાવર, પંજાબમાં થયો હતો, જે હવે પાકિસ્તાનમાં છે. લોકોના તમામ વિરોધ છતાં તેમના પિતાએ બાદશાહ ખાનને એક મિશનરી સ્કૂલમાં ભણવા મોકલ્યો. આ પછી બાદશાહ ખાને વધુ અભ્યાસ માટે અલીગઢ મુસ્લિમ યુનિવર્સિટીમાં એડમિશન લીધું. સુન્ની મુસ્લિમ પરિવારમાં જન્મેલા બાદશાહ ખાનના પિતા આધ્યાત્મિક હતા. જો કે, તેમના પરદાદા અબ્દુલ્લા ખાન દેશના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામમાં સક્રિય હતા. અબ્દુલ ગફાર ખાને તેમની પાસેથી જ રાજકીય લડાઈની કુશળતા મેળવી હતી. અલીગઢમાંથી સ્નાતક થયા બાદ અબ્દુલ ગફાર ખાન લંડન જવા માંગતા હતા. જ્યારે તેના પરિવારના સભ્યો આ માટે તૈયાર ન હતા ત્યારે તે સમાજ સેવામાં લાગી ગયો હતો. પછીથી તેઓ સ્વતંત્રતા ચળવળમાં ઝંપલાવ્યું.

1919ની વાત છે, પેશાવરમાં માર્શલ લૉ લાગુ કરવામાં આવ્યો હતો. આના પર અબ્દુલ ગફાર ખાને શાંતિનો પ્રસ્તાવ રજૂ કર્યો, જેના કારણે અંગ્રેજોએ તેમની ધરપકડ કરી અને ઘણા ખોટા આરોપો લગાવ્યા. જો કે કોઈ સાક્ષી મળ્યા ન હતા, પરંતુ તેને 6 મહિના માટે જેલમાં મોકલવામાં આવ્યો હતો. જ્યારે તેઓ જેલમાંથી મુક્ત થયા ત્યારે તેમણે ખુદાઈ ખિદમતગાર નામની સંસ્થા બનાવી અને રાજકીય ચળવળમાં લાગી ગયા. દેશના સ્વાતંત્ર્ય સંગ્રામ દરમિયાન તેઓ 1928માં ગાંધીજીને મળ્યા અને તેમના પ્રશંસક બન્યા. તેમને ગાંધીજીની અહિંસાની રાજનીતિ ખૂબ ગમતી. જ્યારે તેમને વિચારો આવ્યા ત્યારે તેઓ ગાંધીજીની નજીક બન્યા અને કોંગ્રેસનો ભાગ બની ગયા. બાદશાહ ખાન જ્યારે માત્ર 20 વર્ષના હતા ત્યારે તેમણે પેશાવરમાં તેમના વતન ઉત્માન ઝાઈમાં એક શાળા ખોલી હતી, જે કામ કરવાનું શરૂ કર્યું હતું પરંતુ અંગ્રેજોને તે પસંદ નહોતું. તેણે 1915માં બાદશાહ ખાનની શાળા પર પ્રતિબંધ મૂક્યો હતો. આ પછી તેણે પખ્તૂનોને જાગૃત કરવાનું નક્કી કર્યું અને ત્રણ વર્ષ સુધી સતત પ્રવાસ કર્યો. આ સમયગાળા દરમિયાન તેઓ સેંકડો ગામડાઓમાં લોકોને મળ્યા. આ કારણે તેને બાદશાહ ખાનનું બિરુદ મળ્યું. આખરે આઝાદીની લડાઈ સફળ થઈ અને દેશ આઝાદ થવાનો સમય આવ્યો. 20 ફેબ્રુઆરી 1947ના રોજ બ્રિટિશ વડાપ્રધાન ક્લેમેન્ટ એટલીએ ભારતની આઝાદીની જાહેરાત કરી હતી. આની જવાબદારી લોર્ડ માઉન્ટબેટનને સોંપવામાં આવી હતી. તેમણે એક યોજના બનાવી જેમાં તેમણે કહ્યું કે ભારતની સ્થિતિને જોતા ભાગલા જ એકમાત્ર વિકલ્પ છે. એટલે કે આઝાદીની સાથે જ ભારત બે ભાગમાં વહેંચાઈ જશે. જેમાં દેશી રજવાડાઓને તેઓ ઈચ્છે ત્યાં રહેવાની સુવિધા આપવામાં આવી હતી. માઉન્ટબેટનની આ યોજનાને 3 જૂનની યોજના પણ કહેવામાં આવે છે. બ્રિટિશ સંસદે પણ 18 જુલાઈ 1947ના રોજ આને લગતું બિલ પાસ કર્યું હતું.

જ્યારે ભારત અને પાકિસ્તાનના વિભાજનની વાત શરૂ થઈ ત્યારે સીમંત ગાંધી અને તેમની સંસ્થા ખુદાઈ ખિદમતગાર તેની સામે ઊભા હતા. જ્યારે એવું લાગ્યું કે વિભાજન રોકવું શક્ય નથી, ત્યારે તેમણે પાકિસ્તાનની તર્જ પર પશ્તુન માટે અલગ દેશની માંગ આગળ ધરી. આની કોઈ અસર થઈ નહીં અને ભાગલા પછી, પાકિસ્તાનમાં તેમનું ઘર હોવાથી, તેઓ ત્યાં રહેવા લાગ્યા. આઝાદી પછી પણ તેમની લડાઈ ચાલુ રહી અને બાદશાહ ખાને પાકિસ્તાનમાં પખ્તૂનોના અધિકારો માટે લડત ચાલુ રાખી. સ્વતંત્ર પખ્તુનિસ્તાનની માંગને કારણે તે ઘણા વર્ષો સુધી જેલમાં રહ્યો. તેમણે તેમના જીવનના કુલ 98 વર્ષનો લગભગ અડધો ભાગ એટલે કે 42 વર્ષ જેલમાં વિતાવ્યા. તેમની આંતરરાષ્ટ્રીય સક્રિયતાને કારણે, બાદશાહ ખાનને 1967માં જવાહરલાલ નહેરુ એવોર્ડ એનાયત કરવામાં આવ્યો હતો. તેઓ 1970માં ભારત આવ્યા અને બે વર્ષ રહ્યા. આ સમયગાળા દરમિયાન તેમણે સમગ્ર દેશનો પ્રવાસ કર્યો. 1972માં પાકિસ્તાન પાછા ગયા. વર્ષ 1987 માં, ભારત સરકારે તેમને સર્વોચ્ચ સન્માન ભારત રત્ન એનાયત કર્યું અને તેઓ આ સન્માન મેળવનાર પ્રથમ બિન-ભારતીય બન્યા. બાદશાહ ખાનનું 20 જાન્યુઆરી 1988ના રોજ પેશાવરમાં અવસાન થયું, તે સમયે પણ તેઓ નજરકેદ હતા. જો કે જીવનભર અહિંસાને વળગી રહેલા બાદશાહ ખાનની અંતિમ યાત્રા હિંસાનો ભોગ બની હતી. જ્યારે તેમની અંતિમયાત્રા નીકળી રહી હતી ત્યારે બે બ્લાસ્ટ થયા હતા, જેમાં 15 લોકોએ જીવ ગુમાવ્યા હતા.